Yaşama Sanatı (2)

1. Bölüm Burada

Yaşlanmakta Olan Beyninizdir

Eğer insanların bu kadar uzun bir süre yaratıcı olması bir sürpriz olarak görünüyorsa bu yalnızca beyinlerimizin tazeleyici gücünü hafife alıyor olmamızdandır. Bedenin diğer bütün parçaları gibi beyin de yaşla aşınır ancak  diğer kısımlardan farklı olarak düşünmenin kendini tamir gücü yoktu, en azından bazı hasarların ötesinde kalamama anlamında. Bu da entelektüel yüksekliğin orta yaştan başlayarak  erken yaşlılık yıllarımıza doğru düzenli olarak bir kaybını önermektedir, sondaki terminal bir dalışla da en son noktaya erişir.

Bununla birlikte bunun doğru olmadığı ortaya çıktı. Bebeklikte ortaya çıkan bir işleyiş  myelinleşmedir –beyin devrelerinin düzgün çalışmasını koruyan nöronlardaki yağ yalıtımının büyümesi. Son yıllarda araştırmacılar myelinleşmenin genç erişkinliğe kadar tamamlanmadığını, prefrontal korteksteki yürütme fonksiyonlarının tam takımının bir sıra haline gelmesi zamanı,  keşfederek şaşırdılar. Manyetik rezonans taraması ve postmortem muayenelerle yürütülen daha yakın zamanlı araştırmalar myelinleşme sınırını daha da ileri götürdü. Temporal  –görsel hafıza, dil, anlam ve duygularla ilişkili kısım- dahil beynin bazı kısımlarında yalıtan yağ katmanları 50lerimizde hatta 60larımızdayken hala ekleniyor.

“Jumbo jetler gibiyiz, sürekli tamir olan ve yeni parçalar takılan,” diyor Bartzokis. Böyle bir servisi değerlendirmenin anahtarı zihnen aktif kalmaktır. Tıpkı bedeninizi çalıştırmadan kas kütlesi geliştiremeyeceğiniz gibi, beyninizi çalıştırmadan –ya da en azından yeterince kısmını- yeni myelin geliştiremezsiniz. Oturup duvara bakmak yerine beyninizi çok çalıştırdığınızda onları merkezi olarak tamir ediyorsunuz,” diyor Bartzokis.

Yaşlılarda bütün entelektüel fonksiyonlar korunmaz. Yaş akışkan zeka –işleyen bellek, hesaplama hızı, zihinde bir seferde çeşitli fikirleri tutma yeteneğini kapsar- denileni  bozabilir. Bu bazı becerilere diğerlerinden daha çok hasar verir. Matematikçiler, fizikçiler ve satranç oyuncuları en büyük işlerini 20lerinde ve 30larındayken yapar çünkü bütün bu disiplinler o yaşların karakteristiği olan çevik ve hızlı kotaran tip beyni gerektirir. Aynı nedenledir ki çocuklar yabancı bir dili, bilgisayarda ve video oyunlarında ustalaşmayı ve Rubik küpleri gibi bulmacaları yaşlı insanlardan çok daha iyi öğrenirler.

Gene de beyin gücünün azalmasını aynı oranda başka yollarla telafi eder –aslında yaratıcılığı arttıran yollar. Daha genç beyinlerde görev oldukça iyi bir şekilde beynin bir kenarına yerleştirmiştir –dil gibi bazı fonksiyonlar için sol yarı kürede yer alarak, yersel muhakeme gibi diğer fonksiyonlarda sağda. Bununla birlikte, fonksiyonel manyetik rezonans taramalı (fMRI) çalışmalar yaşlı beyinlerde bir yarının bir işle sıkıntı yaşıyorsa eğer diğer yarıyı yardıma çağırmada utangaç olmadığını buldu. Bir fonksiyonda düşüş olabilir, ancak fonksiyonun yeniden organizasyonuyla bu kısmen telafi edilir,” diyor Duke Üniversitesinden bilişsel nörobilimci Roberto Cabeza. “Beyin bu değişimleri 80li yaşlarda ilerlerken gösterir.”

Bu sanatçıya özel bir pay verir diyor Cabeza. Örneğin şu metaforu ele alalım –bir yazarın daha zekice araçlarından biri ve beynin daha şık hilelerinden biri. Dil anlamı iletir, ancak ona özel bir yankılanma vermek isterseniz  beyin sözcüklere bir resim eklemeye yardım eder. Böylelikle sol beyin yardım için sağa ulaşmak zorundadır –ressamın fırçalarından birini ödünç alan şair. Bu yapılması kolay bir şey değil –bundan dolayı herkes şair olamaz-ancak beynin yarı küreleri arasındaki duvar alçaldığında iş daha kolaylaşır.

Diğer tür sezgiler ve esinlenimler birbiriyle konuşan yarıkürelerden yararlanır.

USC’den beyin ve yaratıcılığı üzerinde çalışan nörobilimci Lisa Aziz-Zadeh insanların harfleri karıştırılmış kelime bulmacası çözerken fMRI makinasına sokulduğu deneyler yürüttü. LREEFWO gibi harfleri karışmış bir kelimeyi bulmaya çalışan biri bazen yanıtın yalnızca size görünüverdiğini (flower!) bilir ve diğer zamanlarda ise gidiş yolunuzu muhakeme etmeniz gerekir- öce L yi ilk harf olarak dene, sonra F, sonra O, sonucu çıkarana kadar. Ve hangi yolun daha iyi hissettirdiği de açıktır. “Böyle anlar gerçekten iyi hissettirir. Harika hissettirir,” diyor Aziz-Zadeh.

Bu  aha  çözümleri, sezgi çözümleri ya da ani çözümler de denen- yaratıcılığın büyük kısımlarıdır –bir opera için ani bir fikir, bir romanın düğümlenen kısmı için ani bir fikir. Zadeh’in denekleri bu hızlı ve doyurucu yoldan bir kelime bulduklarında fMRI içindeki bir düğmeye basıyorlardı. Daha ince araştırma yollarından gittiklerinde başka bir düğmeye basıyorlardı. “Araştırma yollarında yalnızca sol yarıda aktivite gördük, aha anlarında her iki yarıda da,” diyor. Dahası ikinci gibi durumlarda insula ve beyin kökünde ek aktivite vardı, duyguyu işleyen –ani sezginin bize verdi nefis heyecanı açıklamaya yardım ederek-. Beyinler arasında ne kadar çok çapraz konuşma olursa –yaşlı insanların çok iyi olduğu bir şey- bu mutlu ani buluşları o kadar çok elde edersiniz, az yaratmanın çok yaratma zevki verdiği kendi kendini güçlendiren bir düğüm.

Beynin dizginlerinin benzer bir gevşemesi  hepimizin –genç  ya da yaşlı- bazen gece yatağa gidip bir sorunu çözmeye çalışıp sabah bir yanıtla ya da bir esin patlamasıyla uyanmamızı açıklamaya yardım eder. Uyumaya gittiğimizde prefrontal korteks –bilgiyi sağlamlaştırır, bütünler ve devriye polisi gibi hareket eder,  diğer itaatsiz bölgeleri sırada tutarak – kapanır. Aynı zamanda, bilgiyi görsel ve sembolik olarak işleyen occipital lob yüksek hıza çıkar. Gece süresince oksipital zihnimizdeki sorun her neyse yeni, olanaksız çözümlerle gelir ve onları bize rüya olarak ya da tam uyanırken daha kitabi prefrontal bölge tekrar çalışmaya başlamadan önce verir. Yaşlanan, daha az katı olarak yapılanmış olan beyin için de aynı şekilde düşünme sürekli olarak vardır. “Sınırlamalarınız birazcık uzaklaştırılır,” diyor Bartzokis. Bir şeyleri kaybetme süreci aslında sizi daha yaratıcı yapabiliyor.”

Devam edecek…

Jefrey Kluger, 2013 : The Art of Living, Time, September, 23